آشنایی با پیشگامان بیداری اسلامی؛ اقبال لاهوری

آشنایی با پیشگامان بیداری اسلامی؛ اقبال لاهوری

مقاله 11، دوره سوم، شماره ششم، بهار 1393، صفحه 167-171         

نوع مقاله: شماره ششم

نویسندگان

ابوذر قاسمی آرانی

دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی

چکیده

یکی از دغدغه­های دیرینه شاعران و نویسندگان در سراسر جهان اسلام، اندیشه بیداری اسلامی در سایه  تفکری وحدت­آفرین است. اقبال لاهوری از جمله شاعرانی است که آثار ادبی وی به دو زبان اردو و فارسی، سرشار از پیام حیات­بخش اتحاد اسلامی است. این مقاله با بررسی دیوان شعر اقبال لاهوری با رویکردی تحلیلی ـ توصیفی به این نتیجه رسیده است که اشعار وی حکایت از آن دارد که اقبال لاهوری همه مسلمانان را همانند یک جسم و یک جان تلقی نموده و عقاید مشترکشان را به عنوان محور و ارکان بنیادین اتحاد اسلامی معرفی می­نماید و معتقد است که معیار واقعی در اسلام، ایمان مسلمانان است و تفاوتی میان شیعه و سنی وجود ندارد.

کلیدواژگان

اقبال لاهوری؛ اشعار؛ وحدت اسلامی؛ بیداری اسلامی

موضوعات

تاریخ اسلام

اصل مقاله

مقدمه

انسجام و وحدت میان مسلمانان از دیرباز مورد توجه پیامبر اکرم(ص) بوده است. ایشان میان ملتها و امتها الفت ایجاد کردند و آنها را به اعضای امت واحده اسلامی تبدیل نمودند. قرآن کریم در اهمیت و دشواری این کار بزرگ می‌فرماید: «لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الارْضِ جَمِیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ» (انفال، 63)؛ «ای پیامبر! اگر همه آنچه را که در زمین است انفاق می‌کردی، قلبهای آنان به هم الفت نمی‌گرفت، اما خداوند میان آنها الفت برقرار کرد». پیامبر اکرم(ص) ارتباط مؤمنان در جامعه اسلامی را به زیبایی توصیف می­کنند: «مؤمنان در دوستی و محبت مانند اعضای یک پیکرند؛ وقتی عضوی به رنج می‌افتد، سایر اعضا با بیداری و ناراحتی هم‌دردی می‌کنند» (ابوالفتوح رازی، 1408ق، ج2، ص405).

از میان شاعران و اندیشمندان فارسی زبان، اقبال لاهوری، با الهام از آیات قرآن و سنت نبوی، وحدت مسلمانان را امری ضروری و غیر قابل انکار می‌داند. به گونه‌ای که وحدت و بیداری اسلامی دو بال اندیشه‎ اقبال لاهوری است، و تنها عامل ماندگاری وی پس از گذشت سالها در قلب مسلمانان جهان است. در این نوشتار تلاش شده، این دو نقطه حیاتی و مهم تفکر اقبال لاهوری در جای جای دیوانش مورد کنکاش قرار گیرد، تا بتوان به عظمت نگرش و تفکر وی دست یافت.

معرفی اقبال لاهوری

اقبال لاهوری در سال 1294ق در شهر سیالکوت واقع در پاکستان غربی به دنیا آمد. در چهار سالگی، به محضر درس مولانا غلام­حسن قدم گذاشت و در مسجد شروع به آموختن قرآن کریم نمود. پس از مدتی آموختن ادبیاتِ اردو، فارسی و عربی را آغاز نمود (اقبال، 1372ش، ج1، ص82). این دوره با توجه به هوش و زیرکی اقبال سه سال طول کشید. پس از این آموزشها پدرش او را در مدرسه اسکاتلندی ثبت­نام کرد. در سال 1895م اقبال موفق شد که به کالج دولتی لاهور راه یابد (همان، ج1، ص115). علاوه بر اینکه دروس فلسفه و انگلیسی را در دانشگاه دولتی می‌آموخت، در کنار آن مضامینی همچون زبان و ادبیات عرب را در دانشکده شرقی که در آن زمان در ساختمان دانشگاه دولتی مستقر بود، آموزش می‌دید. در سال 1896م اقبال مدرک لیسانس را با مضامین عربی و انگلیسی با کسب درجه ممتاز به دست آورد و نظر به اینکه به فلسفه علاقمند بود، در مقطع فوق لیسانس در رشته فلسفه ثبت­نام کرد (همان، ج1، ص118). در سال 1904م لاهور را به مقصد انگلستان ترک کرد. اقبال پس از اتمام دکتری در رشته فلسفه در دانشگاه مونیخ و اخذ گواهی وکالت از دانشگاه لندن، در ژوئیه 1908م به کشور خود بازگشت. او در سپیده­دم 21 آوریل 1938م چشم از جهان فرو بست و در کنار مسجد شاهی لاهور به خاک سپرده شد.

از علامه اقبال آثار فراوانی به یادگار مانده است از جمله: اسرار خودی، ‌رموز بیخودی، پیام مشرق، جاویدنامه، زبور عجم (اشعار فارسی)، بانگ درا (به زبان اردو)، مسافر، بال جبرئیل، پس چه باید کرد ای اقوام شرق و ... .

وحدت اسلامی در اندیشه اقبال لاهوری

وحدت میان مسلمانان جهان، از آرزوهای بزرگ اقبال است و این تفکر وحدت­آفرین، جایگاه بسیار وسیعی در شعر اقبال دارد. از نظر او آنچه که عامل اتحاد مسلمانان می‌شود همانا اسلام و دو اصل مهم آن؛ یعنی وحدانیت خدا و رسالت حضرت ختمی مرتبت(ص) است و رمز و راز معنوی وحدت امت اسلام را در توحید می­داند:

در جهان کیف و کم گردید عقل/ اهل حق را رمز توحید بر است

ملت بیضا تن و جان لا اله/ لا اله سرمایه اسرار ما

ساز ما را پرده گردان لا اله/ رشته­اش شیرازه افکار ما (اقبال لاهوری، 1366ش، ص63).

اقبال پیامبر اسلام(ص) را نماد عینی وحدت اسلامی می‌داند:

عشق او سرمایه جمعیت است/ عشق در جان و نسب در پیکر است

امت او مثل او نور حق است/ همچو خون اندر عروق ملت است (همان، ص110).

به بیان اقبال، پیوند مسلمانان از روی نسب نیست، بلکه رمز پیوستگی مسلمانان آن «محبوب حجازی» است:

نیست از روم و عرب پیوند ما/ دل به محبوب حجازی بسته­ایم

رشته ما یک تولایش بس است/ عشق­ورزی از نسب باید گذشت

نیست پابند نسب پیوند ما/ زین جهت با یکدیگر پیوسته­ایم

چشم ما را کیف صهبایش بس است/ هم ز ایران و عرب باید گذشت (همان).

از نظر اقبال آن‌چه قلب پیامبر اسلام را به درد می‌آورد، تفرقه امت اسلامی است:

امتی بودی امم گردیده­ای/ هر که از بند خودی وارست مرد

آن‌چه تو با خویش کردی، کس نکرد/ بزم خود را خود ز هم پاشیده‌ای

هر که با بیگانگان پیوست مرد/ روح پاک مصطفی آمد به درد (همان، ص480).

از نظر اقبال اسلام وابستگی به سرزمین و کشور خاص ندارد و مؤمنان را که از نژادهای متعارض با یکدیگر هستند، گرد هم جمع می­کند (اقبال لاهوری، 1346ش، ص191). این تفکر وحدت­گرا، فارغ از مرز جغرافیایی، در جای جای دیوان اقبال مورد تأکید قرار گرفته است:

تو ای کودک منش خود را ادب کن/ مسلمان­زاده‌ای ترک نسب کن

به رنگ احمر و خـون و رگ و پوست/ عرب نازد اگر ترک عرب کن

نه افغانیم و نی ترک و تتاریم/ چمن زادیم و از یک شاخساریم (اقبال لاهوری، 1366ش، ص203).

پایه و اساس اندیشه اقبال این است که اسلام نهایت مکانی و حدود جغرافیایی ندارد:

قلب ما از هند و شام و روم نیست/ مرز بوم او به جز اسلام نیست (همان، ص76).

او در تشبیه مسلمانان به گل صد برگ، آنها را عضو یک جامعه می­داند، اگرچه ظاهراً متفاوت هستند:

چون گل صد برگ ما را بو یکی است/ وحدت او مستقیم از کثرت است (همان، ص16).

از طرفی دیدگاه سید جمال در تفسیر جدید از احادیث و سنت پیامبر(ص)، تأثیر فراوانی بر اندیشه اقبال لاهوری گذاشته است. او نقش سید جمال را در گسترش اندیشه اجتماعی مبتنی بر اسلام، بسیار بزرگ می‌شمرد و معتقد بود که اگر سید جمال نیروی خستگی‌ناپذیر خود را متمرکز می‌ساخت و دچار پراکندگی نمی‌شد و از طرفی زمینه همبستگی و وحدت واقعی میان ممالک اسلامی وجود می‌داشت، یقیناً وضعیت جوامع اسلامی به مراتب بهتر از امروز بود (اقبال لاهوری، ۱۳۴۶ش، ص97).

در اندیشه اقبال لاهوری، ملی‌گرایی از جمله مفاهیمی ا‌ست که غربیان و استعمارگران در میان ملل شرقی به خصوص مسلمانان رواج دادند (اقبال، 1372ش، ج2، ص181). پس عامل مهم و پررنگ تفرقه میان مسلمانان، وطن‌‌گرایی و ملی­گرایی آنها است:

تو اگر داری تمیز خوب و زشت/ دل نبندی با کلوخ و سنگ و خشت

آن کف خاکی که نامیدی وطـن/ اینکه گویی مصر و ایران و یمن

با وطن اهل وطن را نسبتی است/ ز آنکه از خاکش طلوع ملتی است

گرچه از مشرق برآید آفتاب/ با تجلیهای شوخ و بی‌حجاب (اقبال لاهوری، 1366ش، ص305).

اقبال لاهوری معتقد است گرفتاریهای جهان اسلام، با گسیخته شدن وحدت آغاز شد:

رشته وحدت چو قوم از دست داد/ ما پریشان در جهان چون اختریم

آن‌چه تو با خویش کردی، کس نکرد/ صد گره بر روی کار ما فتاد (همان، ص408).

بیداری اسلامی در اندیشه اقبال لاهوری

اشعار اقبال لاهوری بیانگر تمایلات قلبی وی برای دست­یابی به هدف بزرگ؛ یعنی رسیدن به بیداری اسلامی و آگاهی عظیم مسلمانان است. او از اینکه جوامع اسلامی دچار رخوت و سستی گشته و جوانانشان غرب‌زده‌اند با اشعار سوزناکش نالید و با فریاد آزادی­خواهی­اش تلاش کرد که امت اسلامی را با تمام اختلافات نژادی و زبانی نسبت به اوضاع زمانه حساس و آگاه سازد:

ای غنچه خوابیده چو نرگس نگران خیز/ کاشانه ما رفت به تاراج غمان خیز

از ناله مرغ سحر از بانگ اذان خیز/ از گرمی هنگامه آتش نفسان خیز

از خواب‌گران خواب‌گران خواب‌گران خیز

خاور همه مانند غبار سر راهی است/ یک ناله خاموش و اثر باخته آهی است

هر ذره این خاک گره‌خورده نگاهی‌است/ از هند و سمرقند و عراق و همدان خیز

از خواب‌گران خواب‌گران خواب‌گران خیز (اقبال، 1372ش، ج2، ص140).

او کشورهای غربی و استعمار را عامل بدبختی مسلمانان می­داند و با تمام توان می­کوشد جوامع مسلمان را بیدار و آگاه سازد:

آدمیت خوار نالید از فرنگ/ گرگی اندر پوستین بره‌ای

مشکلات حضرت انسان از اوست/ شرع یورپ بی­نزاع قیل و قال

زندگی هنگامه برچید از فرنگ/ هر زمان اندر کمین بره‌ای (اقبال لاهوری، 1366ش، ص409).

آرزوی اقبال آن است که مسلمانان، دشمنان خود را نیک بشناسند:

من فدای آنکه خود را دیده است/ غربیان را شیوه‌های ساحری است

عصر حاضر را نکو سنجیده است/ تکیه جز بر خویش کردن کافری است (همان، ص370).

اقبال در دیباچه پیام مشرق می‌نویسد: «خاور زمین و به ویژه شرق مسلمان، پس از یک خواب­‌آلودگی دیرپای چشمانش را باز کرده است» (اقبال، 1372ش، ج2، ص260). او با اشاره به بیداری مسلمانان، راه دگرگونی و انقلاب را در جوامع اسلامی ترجیح می‌دهد. او این دگرگونی را، راه و روش اسلام می‌دانست که لازمه آن قرار گرفتن قرآن کریم در متن حیات فردی و اجتماعی مسلمانان است:

نقش قرآن تا در این عالم نشست/ فاش گویم آنچه در دل مضمر است

چون به جان در رفت جان دیگر شود/ نقشهای کاهن و پاپا شکست

این کتابی نیست چیزی دیگر است/ جان چو دیگر شد جهان دیگر شود (اقبال لاهوری، 1366ش، ص317).

اقبال گام اول برای بیداری مسلمانان را تطهیر اندیشه‌های آنها از اندیشه‌های بیگانه می­داند:

تا به روز آرم شب افکار شرق/ فکر شرق آزاد گردد از فرنگ

چون شود اندیشه قومی خراب/ میرد اندر سینه‌اش قلب سلیم

موج از دریاش کم گردد بلند/ پس نخستین بایدش تطهیر فکر (همان، ص390).

نتیجه

اقبال لاهوری شاعری ‌است که وحدت­گرایی از دغدغه‌های فکری وی بوده است و بیداری اسلامی از آرزوهای بزرگ اوست. او این آرزو و اندیشه را در قالب اشعار خویش به مسلمانان جهان هدیه کرده است. با واکاوی دیوان او به این نتیجه می­رسیم که اعتقادات اقبال تمام کشورهای اسلامی را شامل می‌شود. او متفکری بود که زاویه دید و افق دید جهانی داشت و معتقد بود که ملت اسلام در محدوده جغرافیایی خاصی نمی‌گنجد و همه مسلمانان مساوی و برابرند.

مراجع

1. قرآن کریم.

2. ابوالفتوح رازی، تفسیر ابوالفتوح رازی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.

3. اقبال لاهوری، محمد، احیای فکر دینی در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، کانون نشر و پژوهشهای اسلامی، ۱۳۴6ش.

4. همو، کلیات اشعار اقبال لاهوری، تهران، انتشارات سنایی، چاپ دوم، 1366ش.

5. اقبال، جاوید، زندگی و افکار علامه اقبال لاهوری، ترجمه شهیندخت کامران­مقدم، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1372ش.

منبع: نشیریه علمی حبل المتین